Een paar weken geleden schreef de Gentse moraalfilosoof Jan Verplaetse een opiniebijdrage in De Morgen met als titel "De vrije wil bestaat niet"(De Morgen, 3 mei 2008). Volgens Verplaetse is nu, aan de hand van wetenschappelijke experimenten, definitief bewezen dat de vrije wil niet bestaat. Niet alleen is dat, aldus Verplaetse, een belangrijke wetenschappelijke ontdekking, maar gaat het hier om een ontdekking die "één van de centrale pijlers van onze cultuur" onderuit haalt. Immers, de idee van de vrije wil is de basis van onze moraliteit en ons strafrecht. Verplaetse's artikel is gelardeerd met vrij uitdagende uitspraken waarvan men zich kan afvragen hoe een filosoof die zonder enige gêne durft te doen. Zo heet het bijvoorbeeld dat "onbewuste processen" beslissingen nemen. Tja... Wittgenstein merkte al op dat mensen beslissen, voelen, denken, ... . Deze begrippen toepassen op processen of objecten die niets menselijks hebben (zoals machines of hersenprocessen), is zeer misleidend.
Maar los van de retoriek die Verplaetse hanteert, schort er wel meer aan de redenering die hij in het artikel opbouwt. Het wetenschappelijk experiment dat Verplaetse's gelijk moet ondersteunen, wordt door hemzelf als volgt beschreven:
"Het team [van neurowetenschappers] vroeg hen [de proefpersonen] om in een scanner hetzij een linker- hetzij een rechtertoets in te drukken. Om de halve seconde verscheen een letter op het scherm. De proefpersonen onthielden bij welke letter ze beslist hadden om links dan wel rechts te drukken. Statistische analyse wees uit dat de activiteit in bepaalde hersenregio's meerdere seconden voor de bewuste keuze toeneemt. Dit is niet zo opmerkelijk. Bewuste processen worden immers altijd onbewust voorbereid. Wel opmerkelijk is dat die hogere activiteit de keuze van de proefpersonen, linker- of rechterknop, accuraat voorspelde. De conclusie lijkt onafwendbaar dat die breingebieden ruime tijd voor de bewuste beslissing 'wisten' wat de proefpersonen zouden kiezen. Niet de persoon, maar het brein maakte de keuze."
Dit soort experimenten werd voor het eerst uitgevoerd door Benjamin Libet in de jaren tachtig, maar uit deze resultaten konden geen significante conclusies getrokken worden. De resultaten waren echter zeer suggestief en daardoor zijn dergelijke experimenten vele malen hernomen. Ik zal aannemen dat de resultaten die Verplaetse citeert inderdaad statistisch significant zijn en de conclusie ondersteunen. Uit het experiment kan dan worden besloten dat bij deze specifieke keuze er geen sprake is van bewuste sturing. Maar de conclusie van Verplaetse (namelijk dat geen enkele menselijke keuze bewust wordt gemaakt) volgt niet "onafwendbaar" uit het experiment, en ze wordt er ook niet door ondersteund, tenzij Verplaetse kan aantonen dat de keuze waarover in het experiment sprake is, kan dienen als paradigma voor elke menselijke keuze. Dit wordt echter niet geargumenteerd door Verplaetse en is, denk ik, onwaarschijnlijk. De proefpersonen in het experiment hebben de keuze tussen het indrukken van een linker- of rechterknop, maar voor de rest is er geen keuze te maken. De keuze van de proefpersonen heeft verder geen gevolgen en is moreel neutraal (dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld de keuze om iemand te vermoorden, filosoof te worden of de belastingen te ontduiken). Dit alles maakt het zeer onwaarschijnlijk dat de keuze uit het experiment kan beschouwd worden als hét typevoorbeeld van menselijke keuzes. Dit betekent dat er voor Verplaetse's dramatische conclusies geen enkel wetenschappelijk bewijs is. Verplaetse's zogezegde harde wetenschappelijke analyse en conclusie blijkt zich niet te onderscheiden van andere filosofische (voor)oordelen in verband met het probleem van de vrije wil. Ik ben het echter volledig eens met Verplaetse als hij schrijft dat "Wie pretendeert om een eigentijds, rationeel mensbeeld te hebben, kan wetenschappelijke empirie niet vrolijk combineren met een naïeve kijk op de vrije wil." , en ook zijn opmerking dat "Geen intellectueel zal overtuigen als hij of zij zich beroept op een voorbijgestreefde opvatting over de vrije wil." kan ik onderschrijven. Alleen denk ik dat dergelijke waarschuwingen in de eerste plaats van toepassing zijn op Verplaetse zelf, en zo zal hij het zelf wel niet (bewust) bedoeld hebben.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten