Verlichting, terreur en fundamentalisme (2)

Dit is het tweede bericht waarin ik probeer (vooal voor mezelf) een duidelijker beeld te krijgen over de betekenis van uitspraken die een expliciete verbinding leggen tussen Verlichting en rationaliteit enerzijds en terreur anderzijds.


Dat de Verlichting de rede een prominente rol heeft toebedeeld, hoeft geen betoog. Dat dit met zich meebrengt dat bepaalde handelingen zich meer dan ooit tevoren moeten rechtvaardigen, niet op basis van traditie, maar op basis van de redelijkheid is hiervan een gevolg. Daarmee is echter niet gezegd dat de redelijkheid de enige toetssteen zou zijn om een handeling of praktijk te rechtvaardigen. Een eminent Verlichtingsdenker als Hume wist al dat de rede de slaaf was van de passies (en dat dat maar goed was ook). Als Hume's opmerking correct is, dan is de idee dat redelijkheid op een of andere manier terreur genereert niet correct. Hume's opmerking impliceert echter ook dat de redelijkheid op zich evenmin voldoende is om terreur te voorkomen.

De tweede vraag is of het onderwerpen van de terreur aan een (politieke) logica typisch modern is. Bij Thucydides vinden we alvast een voorbeeld dat aantoont dat ook in de oudheid de terreur kon onderworpen zijn aan een instrumentele logica. In zijn verslag van de Peloponnesische Oorlogen beschrijft hij de strafexpeditie van Athene tegen het eiland Lesbos. Lesbos, behoorde samen met verschillende andere eilanden tot het militair bondgenootschap dat door Athene werd geleid in de oorlog tegen Sparta. Op een bepaald moment besluit het eiland Lesbos uit de bond te treden en zich onafhankelijk op te stellen. Daarop organiseert Athene een strafexpeditie tegen Lesbos ondermeer wegens het strategische belang van het eiland, maar ook omwille van een puur politieke reden. Athene hoopte dat het opzetten van een wreedaardige strafexpeditie de andere leden van de bond zoveel angst zou inboezemen dat zij er wel twee keer zouden over nadenken vooraleer zich onafhankelijk op te stellen. Anders gezegd, Athene zaait terreur onder de leden van de bond om een politiek doel te bereiken. Dit voorbeeld toont aan dat ook in de Oudheid terreur werd gebruikt met een politiek/militair doel en bijgevolg onderhevig was aan een politieke logica.